در تاریخ ایران زمین نام های پرآوازه ای هستند که با رشادت و جانفشانی های فراوان همیشه در مقابل ظلم و بیداد داخلی و خارجی ایستادگی کرده و تا آخرین قطره جانشان از کیان و ناموس و وطن دفاع کرده اند.
این بزرگ مردان تاریخ که همیشه چون ستاره ای تابناک در سپهر این مرز و بوم می درخشند مظهر عشق، ایمان و ایثار به سرزمین آباء و اجدادیشان هستند.
دریک قرن اخیر هرگاه سخن از مبارزه دلیر مردان ایرانی بر علیه جور و ستم به میان آمده، نام رییس علی دلواری سردار سرافراز جنوب در کنار نام آواران مبارز دیگری همچون ستارخان، باقرخان، میرزا کوچک خان جنگلی در تارک تاریخ ایران می درخشد.
علی دلواری فرزند زایر محمد دلواری (دلباری) و خانم شاهی در سال ۱۲۹۹ هجری قمری در روستای دلوارشهرستان تنگستان متولد شد و از آنجایی که رییس این روستا بود به رییسعلی معروف شد.
وی بعد از این که قوای اشغالگر انگلیس بوشهر را به تصرف خود درآوردند، با شجاعتی کم نظیر به مقابله با تجاوزگران پرداخت و شکستهای سنگینی بر آنان وارد کرد.
پس از اشغال بوشهر در رمضان سال ۱۳۳۳ قمری نیروهای انگلیسی قصد تصرف دلوار را میکنند؛ محلی که پیش از آن، چند بار سربازان انگلیسی به آنجا یورش برده و هر بار طعم تلخ شکست را چشیده بودند.
رییسعلی همراه با یاران خود، علیه اشغالگران وارد نبرد شده و نیروهای متجاوز را که قریب به پنج هزار نفر بودند را تار و مار می کند.
قیام مردم تنگستان بیش از ۶ سال به طول انجامید و در این مدت، دلیران تنگستان، دو هدف پاسداری از بوشهر، دشتستان و تنگستان به عنوان منطقه سکونت خود و جلوگیری از نفوذ قوای بیگانه به درون سرزمین ایران و دفاع از استقلال وطن دنبال می کردند.
محمد مهدی پورفاطمی نماینده مردم دشتی و تنگستان در مجلس شورای اسلامی در همین زمینه به خبرنگار ایرنا گفت: شهید دلواری و همرزمانش در آن مقطع تاریخی مبارزات بیشماری را در برابر استعمار انگلیس انجام دادند.
وی افزود: وی فردی مذهبی و مومن بود و اغلب دستورات جهاد و مبارزه بر علیه ظلم و استبداد و استعمار را از روحانیون و علما می گرفت.
پور فاطمی اظهار کرد: دلواری هرگاه در جریان مبارزه خویش اقدام به مذاکره و یا ادامه جنگ با دشمنان می گرفت از بزرگان دینی و علمای آن زمان کسب تکلیف می کرد.
وی با تاکید بر اینکه مسائل دینی از اولویت های این شهید بود، ادامه داد: نامه ها و مکاتبات وی با علما در جریان مبارزات خویش گواه این مطلب است.
نماینده مردم دشتی و تنگستان در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه هیچگاه تزلزلی در اراده دلواری ایجاد نمی شد، گفت: این شهید بزرگوار سرمشق و الگوی مناسبی برای نسل جوان کشور بشمار می رود.
وی تصریح کرد: معتقدم باید زندگی نامه این شهید بزرگوار در کتاب های درسی کودکان و نوجوانان نوشته شود تا نسل کنونی و آینده نیز از منش این بزرگمرد تاریخ الگوبرداری کنند.
بر پایه این گزارش بسیاری از مردم ایران رییسعلی دلواری، این دلیر مرد بوشهری را فردی می پندارند که فقط به مبارزه با استعمار انگلیس پرداخت اما این در حالی است که این شیرمرد جنوب ایران زمین در راستای شکست وحذف استبداد و استقرار مشروطیت در کنار مشروطه خواهانی چون آیت الله سیدمرتضی مجتهد اهرمی معروف به علم الهدی نبردهای شجاعانه ای داشته است.
شاید نقش تاثیرگذار رییسعلی دلواری در مبارزات ضد استعماری جنوب ایران عیله استعمارگران انگلیسی سبب شده است تا نقش بالنده وی در مبارزات ضد استبدادی مغفول بماند هر چند که باید اذعان کرد که مبارزات وی درتغییر مشی سیاسی انگلیسی ها در ایران نقشی کلیدی و اساسی داشته است.
رییس علی دلواری زمانی که شهرهای مختلف کشور به مبارزه بر علیه استبداد محمدعلی شاه قاجار برخواستند، به در خواست آیت الله مجتهد اهرمی به بوشهر آمد و با عمل به فتوای مرحوم آخوند خراسانی شهر را به تصرف مشروطه خواهان درآورد.
رییسعلی دلواری شخصیتی ضد استبدادی و ضد استعماری بود که با بصیرت، وطن خواهی، اتکا به نفس و استقلال عمل و اسلام خواهی، علیه استبداد و استعمار جنگید.
مبارزات ضداستبدادی و ضداستعماری شهیدرییسعلی دلواری بیش از ۶ سال به طول انجامید و سرانجام این دلیرمرد تنگسیری در ۱۱ شهریور ۱۲۹۴ هجری شمسی ( ۱۳۳۳ هجری قمری) توسط یکی از همرزمان خائنش که از عوامل انگلیسی ها بود،به شهادت رسید.
مبارزات رییسعلی دلواری باعث شد که انگلیسی ها در کمتر از چند ماه بار دیگر به حاکمیت یک فرماندار ایرانی تن در دهند و پرچم ایران بار دیگر بر بام بندر بوشهر به اهتزاز درآید.
پیکر رییسعلی دلواری مدتی در روستای کله بند در نزدیکی امامزاده‌ای دفن شد اما چندی بعد بنا بر وصیتش، به نجف اشرف انتقال یافت و در قبرستان وادی‌السلام مجددا دفن شد.
کسی که 12 شهریور ماه سالروز شهادتش به نام « روز ملی مبارزه با استعمار انگلیس» نام گذاری شد. اما شاید کمترکسی بداند که مزار این سردار بزرگ و نامی ایران، جایی به غیر از بوشهر و دلوار و حتی خاک ایران است.
رئیسعلی دلواری اما تنها کسی نیست که مزارش، ناآشنا و غریب است. شاید سالروز شهادت این سردار بزرگ ایرانی بهترین بهانه باشد برای پرداختن به سرداران بزرگی که مزارشان بی نشان و غریب افتاده است.
دلاور دلوار ، غریب عراق
«خانه ما کوه است و انهدام و تخریب آن ها خارج از حیطه قدرت و امکان امپراطوری بریتانیای کبیر است.» این، پاسخ رئیسعلی به نامه تهدیدآمیز بریتانیایی ها بود. انها رئیسعلی و یارانش را تهدید کرده بودند که :«چنانچه بر ضد دولت انگلستان قیام و اقدام کنید، مبادرت به جنگ می نماییم، در این صورت خانه هایتان ویران و نخل هایتان را قطع خواهیم کرد.»
رئیسعلی دلواری فرزند رئیس محمد، کدخدای ده دلواربود که در سال 1299 هجری قمری متولد شد. او درعصر مشروطیت جوانی بیست و چهارساله، بلند همت، شجاع، در صدق و وفا بی مانند بود. اگرچه سواد کامل و معلومات کافی نداشت، اما پاکی سرشت و صفات حمیده او طوری بود که زبانزد خاص و عام بود. رئیس علی بعد از این که قوای اشغالگر انگلستان بوشهر را به تصرف خود درآوردند با شجاعتی وصف ناپذیر به مقابله پرداخت و شکست سنگینی بر قوای انگلستان وارد کرد و در حین مبارزه با دشمنان اسلام و ایران، از پشت مورد هدف گلوله یکی از سربازان خائن خود قرار گرفت و در منطقه تنگک صفر، در بیست و سوم شوال1333 هجری قمری به شهادت رسید.
پیکر او را ابتدا در نزدیکی امامزاده ای در روستای «کله بند» به خاک سپردند. اما از انجا که رئیسعلی وصیت کرده بود، او را در نزدیکی بارگاه مولایش حضرت علی(ع) دفن کنند پیکر او به قبرستان وادی السلام شهر نجف در عراق منتقل و انجا به خاک سپرده شد . جایی که شاید حتی کمتر کسی از زائران ایرانی عتبات عالیات هم از آن باخبر باشند.
